1922 сыллаахха, муус устар 27 күнүгэр, 24 саастааҕар саха сиригэр государственнай тутул баар буолалларын ситиспит, сахаларга автономнай республиканы баар оҥорбут, норуоппут улуу уола Максим Кирович Аммосов 1897 сыллаахха, ахсынньы 22 күнүгэр, Нам улууһун Хатырык нэһилиэгэр элбэх оҕолоох ыалга төрөөбүтэ.
40 эрэ сыл олорбут олоҕун тухары М. К. Аммосовы доҕотторо, чугас, бииргэ үөскээбит, үлэлээбит, билэр дьоно чаҕылхай, дьоҕурдаах, сытыы, байанайдаах, төлөннөөх, легендарнай диэн ааттаан кэлбиттэрэ.
Ол курдук, Максим Аммосовы кытта Дьокуускайга чугастык алтыһан ылбыт Емельян Ярославскай кинини чаҕылхай Максим диэн ахтыбыта.
Кырдьык, оччолорго кини киин куораппыт ыччатын ортотугар чаҕылхайдара этэ.
Ол иннинэ, Максимы 4 саастааҕар, чаҕылхайа өтөн эрэр оҕону, баай соҕус аймаҕа, Аммосов Дмитрий Михайлович, хаһаайыстыбатын өссө хаҥатаары, төрөппүт дьонуттан көрдөһөн, иитиигэ ылбыта. Оччолого олоҥхону сөбүлээн истэр уонна тэрийэр дьоҕурдаах Максим чугаһынааҕы оҕолору мунньан олоҥхо бухатыыра буола оонньуура диэн кинигэҕэ ахтыллыбыта баар.
Максим 1906 сыллаахха, 9 саастааҕар, Хатырык нэһилиэгиттэн кыахтаах ыал уола кыайан үөрэммэт буолбутун истэн, бэйэтэ тылламмытын иһин, иитэр аҕата Нам оскуолатыгар үөрэттэрэ ыыппыта.
Ол оскуолаҕа киирэригэр нууччалыы билбэт уол дьоҕурдаах буолан, үөрэҕин бүтэрэрин саҕана, бастыҥ үөрэнээччинэн ааттаммыта.
Хатырык нэһилиэгин кырдаҕастара кэлин Махсыым кыратыттан сытыы уол этэ диэн ахтыбыттар.
Аймах уонна бииргэ бултаабыт дьоно кинини хаһан баҕарар бултуйан кэлэрин иһин байанайдаах диэн ааттыыллара.
Дьокуускайга үөрэнэр кэмнэригэр билсиһэн доҕордоспут ыччаттара кинини, сүрүн тэрийээччи, көҕүлээччи, салайааччыта буолбутутун иһин, төлөннөөх Максим диэн ааттаабыттара.
Онтон М. К. Аммосов олоҕун уонна үлэтин туһунан Казахстан суруйааччыта Асгадулла Гибадуллович Хамидуллин «Легендарный Максим: (страницы жизни М. К. Аммосова)» диэн ааттаах кинигиэни таһаарбыта.
М. К. Аммосовы билигин даҕаны ситэр уустук эрээри, ыччаппыт сайдарын туһугар кини олоҕо, үлэтэ үтүө холобур буолар аналлаах.
Ол курдук, кини сахалартан атын государствоны салайбыт суос соҕотох киһибит, аны сахалартан ким атын государствоны хаһан салайыа диэн этэр даҕаны уустук.
Максим Кирович тоҕус тылынан кэпсэтэр этэ – сахалыы, нууччалыы, татардыы, казахтыы, узбектыы, киргизтыы, английскайдыы, немецкэйдии уонна французскайдыы. Билигин даҕаны 9 тылынан кэпсэтэр кини таһымнаах салайааччы бүтүн дойдубутугар суох. Кини саха автономнай республикатын эрэ төрүттээбитэ диир ситэтэ суох. Максим Кирович Казахскай АССР союзнай республика буоларыгар кылаатын киллэрсибитэ уонна Киригзия союзнай республикатын Конституциятын ылыннарбыта, союзнай оҥорсубута уонна саҥа союзнай республиканы 230 күн салайбыта.
1922 сыллаахха, кулун тутар 16 күнүгэр, РСФСР-га биир бастакынан, Москваҕа саха представительствотын арыйтарбыта уонна бастастакы салайааччытынан буолбута. Бу тэрилтэ билигин Саха Республикатыгар биллэрдик туһулыы турар.
Быйыл Максим Аммосов Саха АССР-ын комплекснайдык чинчийэр ССРС наукаларын Академиятын экспедициятын (1925-1930 сс) туруорсан, тэрийэн үлэлэппитэ 100 сыла буолбута.
Кини өссө 100 сыллааҕыта республикабыт правительствотын председателинэн үлэлии олорон туруорсан аҕалтарбыт “Сопвич” диэн самолета Дьокуускай үрдүнэн көппүтүн алтынньы 8 күнүгэр Саха авиацията төрүттэммит күнүн быыытынан бэлиэтээтибит.
М. К. Аммосов кыаҕа бэрт буолан, эдэр республика икки салайар органнарын – Саха АССР Киин ситэриилээх комитетын (ЯЦИК — билиҥҥинэн Ил Түмэн) уонна Саха АССР норуодунай комиссардарын Советын (СНК – билиҥҥинэн правительство) иккиэннэрин соҕотоҕун ситиһиилээхтик салайа сылдьыбыта.
Максим Кирович Дьокуускайга үөрэнэр кэмиттэн чөл олоҕу тутуһар, спорду сөбүлүүр, сахалыы бастакы уус уран туруоруу кыттыылааҕа, мандолинаҕа уонна гитара оонньуур, ыллыырын сөбүлүүр, дьоҕурдаах ыччат тэрийээччитэ этэ.
Кылгас да буоллар, ыччаппытыгар бастыҥ холобур буолар олоҕу олорбут биир дойдулаахпыт төрөөбүт күнэ Хатырык нэһилиэгин күнүнэн биллэриллибитэ олус кэрэхсэбиллээх.
Хатырык нэһилиэгэр бу күҥҥэ аналлаах тэрээһиннэр сарсыарда 10 чаастан төрөөбүт Аччыгый Арыытыгар түмсэн Максим Кировичка сүгүрүйүүттэн, алгыс сиэрин-туомун ыытыытыттан саҕаланна. Улууспут салайааччылара бу күн эмиэ кини памятниктарыгар уонна төрөөбүт нэһилиэгэр тиийэн тыыннаах сибэкки дьөрбөтүн уурдулар.
11 чаастан улуус баһылыга Слепцов Ю. И. Хатырык нэһилиэгэр 2025 сыл түмүгүнэн отчуота, 14 чаастан үөрэнээччилэр Аммосовскай ааҕыылара, 16 чаастан «М. К. Аммосов уонна кэлэр кэм» диэн төгүрүк остуол тула кэпсэтии, 18 чаастан нэһилиэк 2025 сылааҕы түмүктэрин таһаарар тэрээһин былааннанан тураллар. Бу күн республикаҕа элбэх киһи киниэхэ сүгүрүйэн, албан ааттаан ахтан ылыаҕа.
Ол курдук Хатырыгын нэһилиэгэр, Намҥа, Дьокуускайга, Нерюнгрига, Москваҕа, ыраах Бишкекка эмиэ биир дойдулаахтарбыт М. К. Аммосов памятниктарыгар тыыннаах сибэкки дьөрбөлөрүн ууруохтара.
Киэһээ 18:00ч. үгэскэ кубулуйбут «Сыл бастыҥнара» — 2025 Хатырык нэһилиэгэ күнтэн-күн чэчирии сайдарыгар бэйэлэрин сүҥкэн кылааттарын киллэрбит, элбэх сыраларын уурбут актыбыыс дьоммутун, ону тэҥэ сүрэхтэринэн-быардарынан, санааларын уурар үрдүк сололоох доҕотторбутун уруйдуур-айхаллыыр, махтанар тэрээһин ыытылынна.
Манна 17 номинация ананна:
- “Сыл бастыҥ салайааччыта” — Потапов Николай Николаевич
- “Сыл бастыҥ оскуола үлэһитэ” — Кайгородова Антонина Васильевна
- “Сыл бастыҥ оҕо тэрилтэтин үлэһитэ” — Жирохова Майа Семеновна
- “Сыл бастыҥ үрүҥ халааттаах аанньала” — Прокопьева Мария Васильевна
- “Сыл бастыҥ культура эйгэтин үлэһитэ” — Васильева Любовь Ивановна
- “Сыл бастыҥ уран ууһа” — Докторова Ирина Николаевна
- “Сыл бастыҥ тыа ыалын кэтэх хаһаайыстыбата” — Кайгородова Ольга Васильевна
- “Сыл бастыҥ бааһынай хаһаайыстыбата” — Попов Семен Иванович
- “Сыл бастыҥ общественнига” — Мухин Дмитрий Захарович
- “Сыл бастыҥ дьиэ кэргэнэ” — Надежда Жиркова, Денис Федоров дьиэ кэргэн
- “Сыл бастыҥ ыччата” — Татаринов Иннокентий Афанасьевич
- “Сыл бастыҥ спортсмена” — Тимофеев Анатолий Палович
- “Сыл бастыҥ ситиһиитэ” — Иванов Айсиэн Васильевич
- “Сыл бастыҥ талаана” — Барылан Бахсы Күн Уола
- “Сыл бастыҥ үлэһитэ” — Бугаев Федот Николаевич
- “Сыл бастыҥ түөлбэ салайааччыта” — Дьяконова Валентина Семеновна
- “Сыл бастыҥ партнера” — Сэбэрэкэ Туллай Чохоччун уола
Сыл устата ыытыллыбыт «Түөлбэ күрэҕэ-2025» бириэмийэ туттарылынна. Манна 3 миэстэни «Сомоҕо» түөлбэ сал. Ефремова Елена Владимировна, 2 миэстэни «Ситим» Петрова Ольга Ивановна, 1 миэстэ «Чэбдик ыал» сал. Иванова Татьяна Васильевна буоллулар.
